به باور كارشناسان و علماي فن معماري اين ساختمان از اساس داراي يك اشكوب بوده كه گرداگرد يك ميانسرا ساخته شده است و سپس سكوهاي بعدي درون ميانسرا هركدام به طور جداگانه بالاآورده شده اند. از آجر لعابدار آبي وسفيد درنما بهره گيري شده وروي برخي آجرها خط ميخي كنده كاري شده است.درنزديكي اين نيايشگاه ساختمان پالايش آب شهر ساخته شده بود كه نمودار پيشرفت تمدن ايلامي است. 
    از ديد نيارشي (مصالح شناسي وفن ايستايي ساختمان)يكي از كهن ترين طاق هاي تيزه دار هنوز در چغازنبيل و آرامگاه هاي پيرامون آن برجاي باقي مانده است.روش ويژه آجرچيني طاق به گونه« هره» است كه به آن« رومي » مي گويند.شايد نخستين بار در آرامگاه هاي بيرون شهر با آجرهاي بزرگ و ملات قير طبيعي ساخته شده واين درست زماني بود كه روميان زندگي ابتدايي داشته اند!درواقع ساختمايه آنها بيشتر خشت و آجر و ساروج وديگر ملات ها بوده است. 
    درسده هاي نهم وهشتم قبل از ميلاد درشمال باختري ايران وخاور «آناتول» ،اقوام «ارارتو»با فرهنگي پيشرفته سكونت داشتند.آنها بومياني بودند كه پيش ازكوچ آريايي ها درايران زندگي مي كردند.تمدن آنها از تمدنهاي آشوري وبابلي گرفته شده بود. آنها تا اواخر سده هفتم قبل از ميلاد كه ارمني ها حكومت وان را سرنگون كردند؛حكومت داشتند.
    درواقع روش نيارشي ساختمانهاي ارارتوها،تيروستون با سقف تخت بوده است.ساختمان هاي آنها چهارگوش بوده ونيايشگاه هايي با تالاري ستون دار داشتندكه بيشتر بر روي سكو ساخته مي شده است.آنها ستون ها را با سر ستون هاي پيچك دار تزيين مي كردند وساختمايه (مصالح) اصلي شان سنگ وچوب بوده است. 
    ارارتوها نوعي بنا داشتند به نام »كلاوه« كه ساختمان هايي دو طبقه بود وبه دليل برخورداري از امنيت، تنها در طبقه بالازندگي مي كردندو با نردبان به آن قسمت دسترسي داشته وطبقه پايين ساختمان را به عنوان انبار استفاده مي كردند. 
    ازنمونه ساختمان هاي ارارتويي مي توان آثار تپه «حسنلو »دراطراف اروميه از سده نهم قبل از ميلاد ودژهاي پيرامون درياچه« وان »را نام برد. 
    
    سبك معماري ايراني به شيوه پارس ها
    هزاران سال پيش دسته اي ازنژاد هند و اروپايي در تاريخ ناپيدايي از قوم اصلي خود جدا شدو در سرزميني از آسياي مركزي سكني گزيدند.به دليل پديد آمدن دوملت هندي و ايراني از آن دسته، مردم شناسان آنها را هند و ايراني خواندند.سپس يك گروه بزرگ از آنها به نام «سكا »جداشد كه خود به دو دسته ديگر تقسيم شدند. يكي از آنها تيره «اري» يا «آريا» بود. 
    اين تيره پس از چندي به انگيزه هاي نامعلوم و يا شايد به علت افزايش جمعيت وناسازگاري با محيط بومي به چند دسته بزرگ تقسيم شد. دسته اي از كوه هاي« هندوكش»عبور كرد وبه دره رود «سند»رسيد ودسته اي ديگر دربسياري از سرزمين هاي خرم وسرسبز ميان رودهاي «سيحون» و«جيحون» ساكن شدندتا اينكه نزديك به دو هزار تايك هزار و 500 سال پيش از ميلاد به ايران كنوني روي آوردند. 
    يكي از ويژگي هاي ايرانيان كهن وهنرمندان آنها باور به تقليد درست بوده كه آن را بهتر ازنوآوري بد مي دانستند.درواقع تقليد يابرداشت مد نظر آنها اين بود كه منطق داشته وباشرايط زندگي سازگار باشد.آريايي ها چون مردمي كشاورز بودند ودرسرزميني آباد وخرم زيسته اندخلق و خويي آشتي جو و سازگار داشتند. 
    قدر مسلم آن كه آريايي ها هنگام كوچ وگذر از كنار درياچه اروميه دربرخورد با معماري ارارتويي از آن الگو گرفته اند.مردم ايران ازهزاران سال پيش ازچنين شيوه معماري پيروي مي كرده اند،چنان كه مردم «ابيانه» و«افوشته» در نطنز كاشان هم كه نامي از ارارتو نشنيده بودند؛ چنين كرده اند. 
    نمونه هاي اين الگوبرداري هم در معماري وهم استفاده از فن ايستايي و ساخت مايه شيوه پارسي يافت مي شودكه يكي از نمونه هاي آنها تالار ستون دار و كلاوه ها بوده است.نيايشگاه ارارتوها داراي تالاري با سقف تخت چوبي بود وچون دهانه آن بزرگ بوده است ، ستون هايي چوبي در ميان تالار زده مي شد. 
    همين روش را آريايي ها در شوش پي گرفتند.البته آنها ستون ها را از سنگ و ديوارهاي گرداگرد تالار را ازخشت مي ساختندكه قطر برخي ديوارها تا پنج گز مي رسيد.بابه كاربردن خشت و پوشش دو پوسته تلاش مي كردند ، جلوي ورود گرما به درون بنا رابگيرند.بدين گونه ازمعماري ارارتويي الگوبرداري مي شد درحالي كه ساختمايه اي كه سازگار با آب و هواي سرد قفقاز است درشوش دگرگون شده بود. 
    ساخت تالار ستون دار با پوشش دو پوسته تير پوش نيز پس از اسلام دنبال شد.نمونه هايي از آن درمسجد جامع ابيانه و مسجد ميدان دربناب يافت مي شود. 
    كلاوه هاي ارارتويي به گونه اي ديگر در معماري پارسي ساخته شد.نمونه اين الگوبرداري ساختمان »كعبه زرتشت« درنقش رستم است و ساختماني چهارگوشه سنگي بود كه درگاهي بلندتر از كف زمين داشت. 
    بنياد شيوه معماري پارسي ازهمان ساختمان هاي ساده كه در سرزمين هاي غرب وشمال غرب ايران وديگر مكان ها بود برگرفته شده است.اما پديده بديعي كه باگسترش فرمانروايي پارس ها روي مي دهد، همكاري هنرمندان مختلف از سرزمين هاي گوناگون دركار ساختمان سازي است.پرواضح است كشوري به بزرگي ايران در دوره هخامنشي با ملت هاي گوناگوني كه تحت سلطه داشت؛ اين كار رامي بايست، انجام دهد. 
    
    به طور كلي ويژگي هاي معماري شيوه پارسي را مي توان چنين برشمرد: 
    1-بهره گيري از شيوه ارارتو در طرح فضاهاي راست گوشه ،تالارهاي ستون دار و كلاوه ها

.2-ساخت ساختمان روي سكو وتختگاه

.3-درون گرايي(به ويژه در تخت جمشيد وشوش)

.4-ارتباط دادن بخش هاي فرعي(همچون اشپزخانه)با راه هاي پنهاني به ساختمان اصلي

.5-ساخت سايبان و آفتابگير درجاهاي ضروري

. 6-زيباسازي پيرامون ساختمان ها به وسيله آب نما و پرديس
    7-روش سقف تخت چوبي و شيب دار با تير ريزي عمود برهم ودهانه هاي بزرگ با تيرچه چوبي سخت بريده ودرودگري شده است

. 8-ديوارهاي جداكننده با خشت

. 9-بهره گيري از سقف خميده و طاق در زير زمين ها

.10-سنگ بريده ومنظم وپاكتراش وگاه صيقلي كه از بهترين و مرغوب ترين مصالح استفاده مي شد.خوب است درمورد دقت سازندگان بگوييم در تركشي(ريسمان كشي) ستون هاي تخت جمشيد آن قدر اين نشانه ها دقيق هستند كه ميليمتري باهم اختلاف ندارند

.11-پي سازي باسنگ لاشه و گاورس. 
12-نماسازي بيروني باسنگ تراش ونماسازي دروني باكاشي لعاب دار.
 13پرداخت كف با بهترين مصالح

.14- آرايش فضاهاي دروني باكاشي لعاب دار

. 15-بهره گيري از پايه ستون وسرستون و آرايش سرستون ها . 
نكته قابل ذكر اين كه هنر پيكره (مجسمه )سازي درايران به علت اينكه آيين و مسلك هاي موجود درايران قبل از اسلام به مانند دوران اسلامي بت پرستي را نمي پذيرفتند چندان رواج نداشته است. 
    درايران كهن جايگاهي بوده به نام« ازديس تچار »كه چون دران بت مي پرستيدند جايگاهي بي ارزش قلمداد مي شده است. 
    تاكنون تصور مي شد كه در بناهاي شيوه پارسي نورگيري فقط از ميان درگاه ها انجام مي شده است ولي با توجه به ساختمان هاي ايراني در دوران اسلامي به خصوص مساجد چوبي مراغه وبناب ،كوشكهاي اصفهان ، قزوين وكاشان كه دربالاي در گاه ها روزنه هاي مشبك دارند؛ مي توان فرض كرد كه روشنايي بناهاي ساخته شده به شيوه پارسي هم به گونه اي همانند آنها تامين مي شده است.

سبکهای معماری،

معماری را از لحاظ استفاده از فرم ها، تکنیک ها، مواد دوره زمانی، منطقه و سایر چیزهای تاثیر گذار دسته بندی میکنند.سبک معماری از مطالعه بر روی روند تکامل تاریخ معماری نشات میگیرند و با آن پدیدار میگردد.در تاریخ معماری برسی معماری گوتیک برای نمونه شامل تمامی ابعاد محتوای فرهنگی به کار رفته در طراحی و ساخت این سازه ها می شود._ از این رو، سبک معماری راهی برای دسته بندی معماری است که با تاکید بر ویژگی مشخصه طرح، منجر به چنین واژگانی چون "سبک" گوتیک شده است.

در حوزه هنر ، همه هنرمندان قائل به این امر هستند که پشت هر اثر هنری، یک پیام مستتر است که به واسطه ی آن اثر به طریقه غیرمستقیم به مخاطب خویش القاء می گردد. و در میان هنرها ، معماری به دلیل وسعت و گستردگی آن و القائ سبک و شیوه زندگی، به جای یک پیام، گستردگی یک فلسفه را درخود نهان دارد. پس هر اثر معماری گویای یک فلسفه است. حال با این فرض چنانچه در مواجهه با معماری غرب، رویکرد تقلید و تاثیرپذیری صرف و یکسویه را در پیش بگیریم باید بدانیم که انسان مسلمان ایرانی را به پارادایم فلسفی غرب احاله داده ایم و به هیچ .که البته این فلسفه ی پشت آن آثار معماری یقینا با اعتقادات اسلامی و شاخصه های فرهنگ ایرانی در تناقض کامل است. زیرا انسان ایرانی در پارادایم خداگرایی تنفس می کند و معماری غرب اسیر پارادایم انسان گرایی است.

• دسته بندی بر اساس محدوده مکانی؛ به عنوان مثال معماری جهان اسلام، معماری هندی، معماری ایرانی و...
• دسته بندی بر اساس محدوده زمانی :، ، معماری کلاسیکو...
• دسته بندی بر اساس مکتبی فکری یا اعتقادی :معماری جهان اسلام، معماری مدرن، معماری پست مدرن و...
• ترکیبی از گونه‌های بالا که به چند ویژگی اشاره می‌کنند :معماری جهان اسلام، ...

 

 

 

ویژگی های سبکهای معماری ایرانی

سبک خراسانی

با طلوع اسلام ساخت بناهای مذهبی به خصوص مساجد آغاز گردید. سبک خراسانی اولین سبک معماری اسلامی بوده، چون اولین بناها در خراسان ایجاد شده، لذا به سبک خراسانی معروف است. این سبک در قرون اولین (۱ تا ۴ هجری) رایج بوده و تحت تأثیر پلان و نقشه مساجد عربی با ساختمانی ایرانی (پارتی) با فضای ساده (فاقد تزئینات) بنا احداث شده‌اند.

ویژگی های سبک خراسانی:

۱-  پلان مستطیل شکل
۲- فضای شبستانی یا چهل ستونی
۳-  ساده و بی پیرایه (فاقد تزئینات)
۴-  مصالح اولیه خشت خام و آجر
۵- فاقد پوشش و تزئینات یا گاهاً پوشش کاهگل
۶-  استفاده از تک منار منفک با مقطع دایره‌ای در شمال بنا
۷-  قوس‌های بیضی، تخم‌مرغی، ناری

در سبک خراسانی پلان و نقشه مساجد عربی و ساختمان بنا ایرانی است.

بناهای سبک خراسانی:

۱-  مسجد جامع فهرج
۲-  مسجد تاریخانه‌ی دامغان
۳-  مسجد جامع نیریز
۴-  مسجد جامع ابرقو
۵-  مسجد جامع میید
۶-  مسجد جامع اردستان
۷-  مسجد جامع اصفهان
۸-  ارگ بم در کرمان
۹-  رباط ماهی یا چاهه در سرخس
۱۰- پل – سد امیر در شیراز
۱۱- مسجد جامع اردبیل

سبک رازی

تغییرات اسلوب معماری روندی تدریجی و آرام دارد، آغاز تغییرات در اسلوب خراسانی و نزدیک شدن آن به سبک رازی از دوره‌ی آل زیار و سامانیان صورت پذیرفته است. سبک رازی دومین سبک معماری پس از اسلام در ایران می‌باشد. که اوج آن در دوره‌ی سلجوقی بوده است.چون اولین بناها در شهر ری (راز) احداث گردیده، به سبک رازی معروف است. از مهمترین تغییرات این سبک حذف فضای شبستانی و ستون‌های آن و احداث ایوان، گنبد با پلان چهار ایوانی می‌باشد.

اصلی ترین و متنوع ترین سبک معماری ایرانی، سبک رازی است.

سبک رازی تحت تأثیر سبک پارسی و پارتی قرار دارد.

روند تغییر مساجد شبستانی به ایوانی

مساجد شبستانی: مانند مسجد جامع فهرج یزد، مسجد تاریخانه‌ی دامغان. مساجد چهار طاقی: مانند مسجد یزد خواست، مسجد جامع اردبیل. مساجد تک ایوانی: مانند مسجد جامع نیریز، مسجد جامع رجبعلی (درخونگاه تهران) مسجد جامع یزد، مسجد جامع سمنان. مساجد دو ایوانی: مسجد جامع زوزن (فریومد خراسان)، مسجد جامع ساوه. مساجد چهار ایوانی: مسجد جامع اصفهان – مسجد امام اصفهان

ویژگی‌های سبک رازی:

۱- پلان مستطیل شکل
۲- فضای ایوانی
۳- مصالح اولیه آجر
۴- ساخت ایوان ۰پلان ایوان مربع شکل می‌باشد)
۵- استفاده از طاق های جناقی (تیزه دار)
۶- ساخت گنبد و متعلقات آن (گوشواره و فیلپوش)، گنبدها بر پشت ایوان جنوبی ساخته می‌شده است.
۷- ساخت زوج مناره بر ایوان جنوبی
۸- استفاده از تزئینات (گچ‌بری، آجرکاری، گره‌سازی، کاشی خشتی)

بناهای سبک رازی:

۱- مقبره ی امیر اسماعیل سامانی در بخارا
۲- گنبد سرخ مراغه
۳- مقبره‌ی امیر ارسلان جاذب در مشهد
۴- برج رسگت در سواد کوه مازندران
۵- برج لاجیم در مازندران
۶- برج اردکان در گرگان
۷- برج مهماندوست در دامغان
۸- برج طغرل در شهر ری
۹- برج علاءالدین تکش در ورامین
۱۰- برج مقبره‌های خرقان در همدان
۱۱- گنبد قابوس در گرگان
۱۲- مسجد برسیان در اصفهان
۱۳- مسجد جامع اردستان
۱۴- مسجد جامع کبیر قزوین
۱۵- رباط شرف (کاروانسرای شرف) در سرخس
۱۶- مسجد جامع گلپایگان
۱۷- مسجد جامع اصفهان (عتیق اصفهان)
۱۸- گنبد علویان درهمدان
۱۹- پل شهرستان در اصفهان
۲۰- حرم حضرت عبدالعظیم

سبک آذری

با ورود مغولان (ایلخانی) این شیوه معماری آغاز گردید و تا زمان صفویه ادامه داشته است. چون اولین بناها درتبریز احداث گردید به سبک آذری معروف است. دوره‌ی حکومت غازان خان را آغاز سبک آذری می‌دانند.

سبک آذری خود به دو شیوه قابل تفکیک می‌باشد:

الف: شیوه ی اول سبک آذری مربوط به دوره‌ی ایلخانی به مرکزیت تبریز با ویژگی‌های زیر:

۱- ساخت بناهای سترگ و عظیم
۲- توجه به تناسبات عمودی بنا
۳- ساخت ایوان با پلان مستطیل شکل
۴- تنوع در ایوان سازی
۵- استفاده از تزئیناتی چون گچ‌بری، کاشی زرین فام و کاشی نقش برجسته.

ب: شیوه ی دوم سبک آذری مربوط به دوره‌ی تیموری به مرکزیت سمرقند با ویژگی‌های زیر:

۱- ساخت ساقه (گلوگاه) بین فضای گنبد و گنبد خانه.
۲- ایجاد سطوح ناصاف در تمامی بنا.
۳- استفاده از تزئینات کاشی معرق (موزاییک کاری)

دوره‌ی تیموری اوج معماری سبک آذری می‌باشد.

از بناهای سبک آذری:

۱- شنب غازان
۲- ربع رشیدی
۳- رصدخانه‌ی مراغه
۴- ارگ علیشاه در تبریز
۵- مدرسه و تکیه‌ی امیر چخماق
۶- زندان اسکندر یا مدرسه‌ی ضیاییه در یزد
۷- مسجد جامع ورامین
۸- گنبد سلطانیه یا مقبره‌ی اولجایتو
۹- جرم امام رضا (ع)
۱۰- مقبره‌ی شیخ صفی الدین اردبیلی
۱۱- مسجد کبود تبریز یا جهانشاه
۱۲- مدرسه‌ی امامی اصفهانی
۱۳- مسجد جامع یزد
۱۴- مسجد گوهرشاد
۱۵- مجموعه‌ی تاریخی سنگ بست
۱۶- مقبره ی شاه نعمت‌الله ولی در ماهان کرمان
۱۷- مدرسه‌ی غیاثیه خردگرد در خواف
۱۸- مسجد جامع عتیق شیراز
۱۹- مقعه‌هارونیه در توس
۲۰- گور امیر تیمور در سمرقند
۲۱- مزار شیخ احمد جام در تربت جام
۲۲- مقبره‌ی سلطان بخت آغا در اصفهان
۲۳- مسجد و مدرسه‌ی طلاکاری در سمرقند
۲۴- مجموعه‌ی آرامگاه‌های شاه زند در سمرقند
۲۵- مدرسه‌ی گوهرشاد در هرات
۲۶- مسجد بی‌بی خاتون در سمرقند
۲۷- مدرسه‌ی میر عرب در بخارا
۲۸- کاروانسرای انجیره در جاده یزد – طبس
۲۹- کاروانسرای چهار آباد درجاده‌ی نطنز – اصفهان
۳۰- پل قافلانکوه
۳۱-منارجنبان

سبک اصفهانی

به شیوه ی معماری دوره‌ی صفویه، سبک اصفهانی اطلاق می شود. چون اولین بنادر شهرهای اصفهان ساخته شده و به سبک اصفهانی معروف است. دوره‌ی حکومت شاه عباس را عصر طلایی سبک اصفهانی می‌دانند.

ویژگی های سبک اصفهانی (تزئینی‌ترین سبک معماری ایرانی

۱- پلان مستطیل شکل و چند ضلعی ساده
۲- پلان ایوانی
۳- مصالح مرغوب و بادوام
۴- در تزئینات بناها از کاشی خشتی، هفت‌رنگ، مقرنس کاری، یزدی‌بندی، کاربندی یا رسمی‌بندی استفاده شده است.

بناهای سبک اصفهانی:

۱- کاخ چهلستون در قزوین
۲- کاخ عالی‌قاپو در قزوین
۳- کاخ صفی‌آباد در بهشهر مازندران
۴- مسجد هارون ولایت در اصفهان
۵- مسجد علی در اصفهان
۶- مسجد جامع ساوه
۷- میدان نقش جهان
۸- کاخ چهلستون در اصفهان
۹- کاخ هشت بهشت در اصفهان
۱۰- مدرسه‌ی چهار باغ اصفهان یا مدرسه‌ی مادرشاه
۱۱- مسجد حکیم اصفهان
۱۲- تالار اشرف در اصفهان
۱۳- مجموعه‌ی گنجعلی خان در کرمان
۱۴- پل الله وردی خان (سی و سه پل)
۱۵- پل خواجه در اصفهان
۱۶- پل رودخانه‌ی کوی
۱۷- باغ فین کاشان
۱۸- کاروانسرای شبلی در تبریز – میانه
۱۹- کاروانسرای خان خوره در شیراز – آباده
۲۰- کاروانسرای امین‌آباد در شیراز – آباده
۲۱- کاروانسرای ده‌بید در شیراز
۲۲- کاروانسرای زین‌الدین در یزد – کرمان
۲۳- کاروانسرای زیزه در کاشان – نطنز
۲۴- کاروانسرای اقبال در تاکستان – قزوین (دوایوانی)
۲۵- کاروانسرای دو کوهک در شیراز – قهلیان (دوایوانی)
۲۶- کاروانسرای تینوش در قم – کاشان (چهار ایوانی)
۲۷- کاروانسرای سن سان در قم – کاشان (چهار ایوانی)
۲۸- کاروانسرای جاکرد در کرمان – مشهد (چهار ایوانی)
۲۹- کاروانسرای ریوادوبستان در نائین – اصفهان (چهار ایوانی)
۳۰- کاروانسرای کوهپایه در یزد – نائین (چهار ایوانی)
۳۱- کاروانسرای دیرگچین در تهران – قم
۳۲- کاروانسرای مهیار در اصفهان (چهار ایوانی)
۳۳- کاروانسرای شیخ علی خان در اصفهان
۳۴- کاروانسرای مادرشاه یا هتل عباسی در اصفهان

 

موضوعات مرتبط: مطالب معماری، ،
برچسب‌ها: معماری اسلامی , سبک شناسی معماری ایرانی , کتاب دکتر پیر نیا , ,